Përtej kronikave të luftërave të shumta që ka historia e kombeve, përtej zhurmës së betejave, të humbjeve dhe fitoreve, është ajo pjesë e shpirtit të një kombi apo dhe disa prej tyre që nuk mund të digjet si kashta e të “vritet”. E kjo ka ndodhur saktësisht edhe me kombin tonë që shumë herë është përballur me sokëllimën e shpatave, me artilerinë e rëndë, po gjithmonë i ka mbetur besnik disa cilësive të larta kur përmendet në shkrime, edhe në ballafaqimin me atë që e ka pushtuar. Ndër shekuj, shqiptarët i ka dalluar humanizmi, toleranca, mikpritja, bujaria, virtyte, që janë spikatur edhe në periudha të vështira të jetës, si evokime tradite.
* * *
Trojet tona gjithmonë janë përballuar me pushtues. Fatkeqësitë e luftërave me vuajtje të rënda janë shprehur në vitalitetin e kombit. Sidomos, humanizmi njerëzor, toleranca e shpirtit bujar janë treguar jo vetëm për vëllezërit e një gjaku, shqiptarët e Kosovës, të keqtrajtuar barbarisht nga makina vrastare e lukunive serbe me krime monstruoze në këto 100 vitet e fundit, por edhe për banorët çamë, të dëbuar nga trojet e tyre, preh e masakrave të shovinistëve grekë. Duke strehuar e mbrojtur të huajt, të pambrojtur, të vuajtur e në mjerim të thellë shpirtëror, pasojë e përplasjeve të luftrave gllabëruese, humanizmi, si shembull karakteristik i virtyteve të shqiptarëve nuk harrohet veçanërisht në fillim vitet 1900.
U strehuan muhaxhirët boshnjakë. Në vitin 1918 (Lufta e Parë Botërore) ushtarët austro-hungarezët, pas humbjes së luftës, në një gjendje mjaft të mjerueshme, kockë e lëkurë, që të kujtonin lypësat e rëndomtë të rrugëve, shqiptarët, nuk i lanë të vdisnin urie.
Bashkëkohësit tregojnë se, ushtarët e uritur, ndërronin armatimin, veshjet dhe pajimet edhe me një copë bukë apo vezë për të mbajtur frymën gjallë. Ato vite për Shqipërinë u quajtën “uria e madhe”, apo koha e “nemces” ku mungonin jo buka dhe sendet e tjera të ushqimeve, veshmbathjet, por edhe çdo gjë e nevojshme. Të tjera fakte dhe dëshmi tregojnë për humanizmin e pashoq ndër shqiptarët. Strehimi dhe mbrojtja e hebrenjve prej ndjekjes nga bisha naziste që kërkonin shfarosjen e tyre, qëndron në gurthemelet e shpirtgjerësisë së shqiptarit.
Më 8 shtator 1943, Italia fashiste me nacionalizmin e tërbuar dhe iluzionin se Shqipëria duhet tè jetë një Protektorat i Italisë, kapitulloi pa kushte. Armata naziste gjermane vërshuan drejt Shqipërisë ndërmjet kufirit të Greqisë, duke zënë pozicionet e lëna bosh. Forcat gjermane, gjatë hyrjes në Shqipëri, mbollën terror. Nuk harrohet masakra e Borovës, përkundrejt propagandës se nuk vijnë si pushtues dhe se qëndrimi i tyre ishte i përkohshëm e kalimtar në Shqipëri.
Pas kapitullimit të Italisë fashiste, nazistët gjermanët nuk i konsideronin ushtarët dhe oficerët italianë si robër lufte, por tradhëtarë të boshtit, duke i vënë në grykën e armëve, si fajtorë të humbjes së luftës në Gadishullin Ballkanik e Veriun e Kontinentit Afrikan. Pas shpartallimit të ushtrisë italiane, shumë ushtarë e oficerë italianë në Shqipëri, në pamundësi për ikje në vendin e tyre nën këtë terror e zhdukje, gjetën strehë e përkrahje nga familjet shqiptare.
Një pjesë e tyre, në tentativë për t’u larguar në Itali, u masakruan në ditët e para pas kapitullimit. Kryesisht familjet e zonave fshatare, kryesisht në Jug të Shqipërisë, me tolerancën dhe shpirtbujarinë i mbrojtën, me gjithë mjerimin e ulur këmbëkryq dhe kushtet e vështira të luftës, i mbajtën gjallë nga kërcënimi i urisë, dimri i egër të 1943-1944-rës, por edhe nga ndjekjet e nazistëve gjermanë, të cilët me anë të dy operacioneve, të Dimrit dhe të Verës së 1944-trës, nuk kishin mëshirë as për shqiptarët.
Ky fakt nuk mund të shuhet nga ndërgjegjja e kombit, si ditët më të rënda për këtë perandori pushtuese, me ushtarë të katandisur keq e më keq. Është mbresëlënës ky humanizëm dhe me të vërtetë mirënjohëse për këta fatkeq të gënjyer nga fashizmi, që erdhën si pushtues. Shqiptarët u treguan jo hakmarrës kundrejt tyre, por i strehuan, i mbrojtën, duke mos harruar ç`kishin vuajtur nga pushtuesit fashistë, luftërat, reprezaljet, djegiet, vrasjet, masakrat e tyre.
Shqiptarët i urryen si pushtues, por nuk i keqtrajtuan dhe nuk dorëzuan asnjë prej tyre nazistëve gjermanë, të cilët, po t’i kapnin, do t’i vrisnin. Ata ishin viktima, që i katandisi fashizmi, duke i hedhur në këtë cep të Ballkanit, por me shpresën se do vinte fundi i kësaj lufte shkatërrimtare dhe rikthimin e tyre në atdhe. Një pjesë e ushtarëve dhe oficerëve italian u inkuadruan në Ushtrinë Nacional Çlirimtare Shqiptare, në një batalion me emrin “Antonio Gramshi”, të Brigadës së Parë Sulmuese.
Dëshmitë, si kujtime të kohës, vijnë nga bashkëkohës me copëza ngjarjesh, emra, veprime, kontribute, karaktere të ushtarëve italianë. Mësuesi normalist, Riza Cërriku, nga Kamunau i Elbasanit, tregonte: “Ushtarët italianë u strehuan në familjet e fshatarëve të mesëm, por edhe në familje të varfra. Nga ana tjetër shumica prej tyre treguan se ishin të interesuar të punonin, se s’dëshironin për të luftuar.
Kishte nga ata që treguan se ishin specialistë të mirë si ndërtues, të cilët punonim mirë murin e gurit, por edhe punimet e drurit, bujk e blegtorë.” Ata ndërtuan shtëpi, hapën puse uji, vetullorë ullinj, gdhendnin gurë e shtruan rrugë etj, që janë edhe sot, si një dëshmi, të cilat kanë mbetur të emërtuara si ndërtime të ushtarëve italianë. Gjithashtu punuan në ara, duke ruajtur bagëtitë, mbjellë e krasitur drurët frutorë, por duhet theksuar se dikush nga këta ushtarë mirësinë e kthyen në tradhti tek gjermanët.
Është detyrim moral që të kujtojmë shembullin e njerëzishëm, sakrificat, humanizmin e thellë të qindra mijëra familjeve shqiptare, që i strehuan ushtarët fatkeq italianë, ku në vitin 1944 lufta ishte bërë temë e ditës dhe po merrte jetë të shumta njerëzore. Kjo më shumë si nderim për virtytet e traditën e mikpritjes shqiptare. Ushtarët dhe oficerët italianë disa muaj pas çlirimit të vendit, në pranverën e vitit 1945, u rikthyen në atdheun e tyre, Italinë, pranë familjeve me kujtimet më të mira dhe mirënjohjen e pamohueshme, me dëshirën që një ditë do takoheshin e do ta shpërblenin këtë humanizëm.
Të moshuarit, bashkëkohës të atyre viteve, tregojnë se “kur u larguan ushtarët italianë janë ndarë me të qarë me banorët.” Por, rrethanat që u krijuan në vitet e sistemit të egër komunist, të mbylljes së tij me botën kapitaliste, ua këputën këtë lidhje dhe kujtimet e tyre u zbehën në harresën e gjysmës së dytë të shekullit që lamë pas.
* * *
Ne shqipëtarët kemi jo pak vlera dhe shquhemi për shpirtin njerëzor, e këto duhen afirmuar kudo e me çdo mënyrë. Nuk janë të rastësishme ndjesi të tilla me vlera reale dhe humanitare, që karakterizuan shqiptarët, duke e lartësuar kombin në këto ditë vështira të Luftës së Dytë Botrore. Këto cilësi të trashëguara edhe në kohët moderne, ndoshta në forma më të moderuara, na bëjnë të ndjehemi krenarë. E në fund të këtyre shënimeve, të cilat kanë qënë objekt në ekranizime filmash artistik, por edhe të shkruara në romane, tregime, monografi, etj, tregojnë për këtë humanizëm: si romanet “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” i Ismail Kadaresë, “Deti në mes” i Fatos Arapit, “Qyteti i fundit” i Petro Markos, ”Kurthi” i Stavër Bodurrit etj, patjetër do të kujtoja edhe mikrotoponimin “pusi i italianëve?” në lagjen e Gjinëve në Mollas të Elbasanit.
Njerëzia, humanizmi dhe kujtesa historike janë tre elementë të patjetërsueshme e të lidhura ngushtë. Humanizmi – fjala dhe vepra më e bukur dhe më e nevojshme e ditëve më të vështira që jetojmë. Sado vlera të ketë humanizmi, harrohet nëse nuk shkruhet për të.
Nga PËLLUMB GORICA
Për “Lajm-Shqip”
